(Korkut Aliriz / Doğada Görüntü Avcılığı Yarışması -Dogay 2008 Dijital Mut Tarihi Arkeolojisi Birincisi)
Kalenin yapılış tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber ilk çağlara kadar uzandığı tahmin edilmektedir.Küçük bir garnizonu anımsatan kalenin temel taşları rektoponel düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Bizans ve Karamanoğullan döneminde tamir gören kale, 1992 yılında Kültür Bakanlığı’nca yeniden restore edilmiştir. Kalenin dört adet burcu bulunmaktadır. Kalenin içinde bir de iç kale diye adlandırılan kule vardır. İçinde çınar altına çıkan tüneller vardır.
Mut Kalesi, Ermenek Kalesi’nin 1228’de alınmasından kısa bir süre sonra Kerimüddin Karaman Bey tarafından fethedilmiştir. Uzun süre Karamanoğulları beyliği idaresinde kalan kale, İshak Paşa’nın 1470 yılındaki Karaman seferi sırasında Osmanlı idaresine girmiş, İshak Paşa kaleyi tamir ettirmiştir.
Mut Kalesi’nde 1476 yılında, yani Osmanlı idaresine geçtikten hemen sonra 294 muhafız bulunmaktadır. Aynı yıl bunların maaşları (mevâcip) toplamı 500.421 akçe olup, Gelibolu Gümrüğünden karşılanmaktadır. 1522 yılında ise kalede 1 dizdar (kale komutanı), 1 kethüda (Yardımcı), 1 imam, 1 topçu, 1 anbarî, 1 cebeci (zırhlı sınıfına mensup nefer), 1 bevvâb(kapıcı), 3 suyolcu, 20 varsak (Türk boyu, kabile) ve 70 merdân(insan,erkek, yiğit) olmak üzere toplam 107 muhafız bulunmaktaydı. Maaşları toplamları ise günlük 488, yıllık 172.752 akçeydi. Bu tarihte kaledeki silahlar arasında 34 top, 652 taş gülle, 8 sandık barut, 248 tüfek, 33870 tüfek fındığı vardı. Mut Kalesi muhafızlarının sayısı 16. yüzyılın son 20 yılında düşmüştür. Nitekim 1584 kılında kalede 73 muhafız bulunmaktadır. Bunların yanında hisar dirliğinden ma’zûl (işten çıkarılmış) yaz ve kış kalede sâkin olan ve muhafaza hizmeti gören 22 ma’zûl muhâfız daha bulunmaktaydı. 1640 yılında ise kalede 1 dizdar (kale muhafızı, ağası) ve 1 kethüda olmak üzere toplam 43 muhafız mevcuttu.
Evliya Çelebi ve Seyehatnamesi’nden :
Yunan ilinde Larende kalesi ile Silifke kalesinin arasında bir de Mut kalesi vardır. Ama bu Mut etrafa uzak ve tenhadır. Kazvin emrinde bir kalenderliktir. Bu kale pek içaçıcı bir yerdedir. Şekli dikdörtgenden uzunca bir sultan kalesidir. Binayı Hadramut Sultan inşa ettiğinden buraya Mut kalesi derler. Hacim ve boyutu bilgim dahilinde değildir fakat küçüktür ve etrafında hendekler vardır. Üç yüz tane askeri ve yeterince cephanesi topları da vardır.
Dışarının şeklinin tanımı:
Taşra kalesini sene 246 Hasan b. Zeydü’l Bamir yaptırmıştır. Orta kaleyi kuşatmıştır. Temiz toprak çim ve rıhtım ile yapılmış olan bu kale güçlü ve sağlamdır. Tebriz yakınlarındaki Rumi şehrinin toprak kalesidir. Tüm çevresinin hacmi Mekki arşın ile altı bin zira uzunluğundadır. Bu uzunluk da on bin adım yer etmektedir. Bir boğaz derinliğinde hendek ve bu hendeğin iki kapısı vardır. Kıble yönünde Gazvin kapısı ve doğu yönünde Deylem şehrinin kapısı bulunmaktadır. Kalenin içi bin altmış haneden oluşmaktadır.
Çeşit çeşit camileri ve (—) (—) (—) mescidleri , hamamları, yeteri kadar da Şaha ait çarşısı ve hamamları vardır. Bazı kentlerde şenlikli güzel kaleler var fakat onlara varmayıp yakından görmediğimizden bir bilgimiz olmayıp anlatamadık. Ama hazine ülkedir. Buğdayı boldur ama ekmeği esmer renklidir. Meyvesi aynı şekilde sonsuzdur.
Alimlerin Evi Olan Deylem Kalesine Övgü:
Irak’da Gazvin topraklarında hala sultanlık olup, bin nefere sahip olan Pir Yar Sultandır. Binası Abbasilerden el-Müstekfi Billahdır. Öfkeli padişah olduğundan kendi oğlunu şehirden sürmüş bu kaleyide oğlunu hapsetmek için yaptırmıştır. Adında onun için Deylem derler. Yani Irak zindanıdır. Arap Irak Deylemi Kudüs etrafında Kerek kalesidir. Rumda hapishane Rodos kalesidir. Acem diyarında deylem Kahkaha kalesidir. Kırım diyarında Menkup kalesidir, Leh diyarında Kamaniçse kalesidir, Budin ‘de Estergon kalesidir ve Almanya’da Pojon kalesidir. Bu sayılan kaleler bu şehirlerin en sefil yerleri ve hapishaneleridir. Ama bu sayılanlar içinde Irak deylemi hepsinden daha şiddetli ve kötüdür.Gerçi sarp kayalı değildir ama bina tarafında Deylem-i Müstekfi diye nam, kötü nam salmıştır.Fakat Sorhbid kalesine benzerdir. Deylem dağı etekelrinde kötü bir tepe üzerinde gösterişli olan kale, Irak hapishanesidir. Aşagı varoşu ancak iki bin hanedir ama binaları gayet güzeldir. Halkı alimlerden olmakla beraber her melike itaat edip, şehir yağmalanmadığından eski binaları ve güzel evleri vardır. Ve cami , han , hamam, şaha ait çarşısı vardır.
Havası gayet hoş olduğundan asil ve olgun oğulları, Aristo dersi ,Şafi mezhebinden insanları vardır. Hatta Deylem tefsiri sahibi (—) (—) hazretlerinin doğum yeri bu bayındır şehir olduğu için Tefsir-i Deylem derler.Bağı bahçesi , meyvesi boldur. Ondan buğdayı tohumluktur. Fakat ekmeği gayet lezzetlidir. En iyi ve bol buğday Mut kalesinin inşaa edildiği ırmak kenarı civarından gelir ama işleme ile güzel ekmek olur.
Güzel ve Eski Şehrin Özellikleri Yani Kasrü’l-Lusus Kalesi Ve Şah Perviz:
Sene (—) tarihinde Perviz Şah zamanında bayındır olmuş bir ulu belde idi. Nice melikten melike haramilik ile alınarak geçmektedir. Buraya Lusus kalesi yani harami kalesi derler ama, aslında ismi Perviz kalesidir. Timur Han harab etmeden önce bu kaleyi Acem tarihçileri öyle yazmışlar ki,’’Bu kale büyük bir köşk olmak için inşaa olunup on iki katman imiş. Beş menzil yerde Hazreti Ali kabri görünsün diye yüce ve yüksek yapılmıştır. Ve tüm katlarında on iki bin penceresi vardır.’’ Diye anlatmışlardır. Hala yapılan eserleri bellidir.
Ancak hala Irak topraklarında Kazvin-i Acemde başka sultanlıkdır. Bin miktarı askere sahiptir. Mevkiinde Urban-ı Keys ve Meval sakin olduklarından o kadar bayındır değildir. Kale aynı şekilde düzenlenmiş değildir ve parlak bir cami var ki binası övülecek ve orta tarafları Dımışk şehrinde Ümeyye camisi gibidir. Ama cemaati yoktur. Şiilerin içinde garib kalmıştır. Esebadad şehri kalesine yakındır. Çölden sonra Diyale şehrine varınca pamuk ve tahılı boldur. Ve halkının tümü Şii ve dinsizlerdi. Ve hepsi harami ve okçulardı hırsızlık yaparlardı. Ve Kasrül-Lusus etkisiyle çoğunlukla halkı Lazlardır ki Çerkez kavmi gibi sürmeden gözü çalıp sürme gözde kalır. Ta bu derece harami haramzadelerdir.
Kasru’l Lusus Ziyarethanesi:
Öncelikle Şeyh Şüca’eddin-i Gazvini ve Şah Mansur-ı Bazravi ve Hazreti Ali Tirmidi,
……………………………………….(I.Satır boş )……………………………………….
Ondan kıble yönüne,
Adaletsiz Esebadad Kalesinin Anlatımı;
Irak’da Hemedan topraklarında bin askerli bir sultanlıktır. Hemedan’a giderken iki menzillik yoldur. Sene (—) tarihinde Esedüddin Kirmani şah ünvanında bina yapmakta ve Esedabad denmekte. Kalesi bir vadide kare şeklinde sonradan yapılmış bir kaledir.
